De collectie van Eugène Dubois is onderdeel van de rijkscollectie bij Naturalis. De verzameling bestaat uit vele tienduizenden fossielen, waaronder een schedelkapje van een soort die toen het gevonden werd nog niemand kende: Homo erectus. Het wetenschappelijke en culturele belang van deze collectie is zeer groot.
Op dit moment behandelt de Commissie Koloniale Collecties een teruggaveverzoek van Indonesië van de Dubois collectie en zal daarover een advies opstellen voor de regering. Als de regering besluit tot teruggave, zal Naturalis daar volledige medewerking aan verlenen.
Eerst nog even dit
Als het gaat over de fossielen van Homo erectus uit de Dubois collectie, valt vaak de term 'Javamens'. Deze benaming is niet alleen onjuist, maar leidt in de praktijk tot misverstanden. Zo denken mensen dat het gaat over fossielen van een mens, of een voorouder van de mens. Homo erectus was echter geen mens maar een hominide, een rechtopstaand dier dat is uitgestorven lang voordat de mens (Homo sapiens) onstond. Er is geen directe verwantschap met ons. Beter is het om consequent te spreken over Homo erectus of hominide. Minder catchy, wel correct.
Eugène Dubois
Eugène Dubois (1858-1940) was een Nederlandse wetenschapper die gefascineerd was door fossielen. Darwins evolutietheorie was nog kersvers toen hij volwassen werd en hij ging op zoek naar de evolutionaire afstamming van de mens. Hij trok naar Java om daar te zoeken naar bewijs. Hij kwam terug naar Nederland met een enorme lading fossielen. Die zijn nu eigendom van de Nederlandse staat en worden beheerd door Naturalis.
De collectie van Dubois
De Dubois-collectie bestaat uit zo’n veertigduizend objecten. Dat zijn vrijwel allemaal fossielen en die zijn voor een groot gedeelte afkomstig uit Indonesië. Deze fossielen spelen nog steeds een grote rol in de wetenschap. Naturalis is een internationaal knooppunt in het onderzoek naar de evolutie van de mens en de tienduizenden door Dubois bijeengebrachte fossielen zijn daarin zeer belangrijk onderzoeksmateriaal.
In de collectie bevinden zich meerdere Homo erectus-fossielen, waaronder de kies, het dijbeen en het schedelkapje dat Dubois gebruikte voor zijn soortbeschrijving van de Homo erectus. Er is ook een schelp met mysterieuze krassen erin. Was Homo erectus een kunstenaar?
Recent onderzoek waarin Indonesische onderzoekers en Naturalis-medewerkers samenwerkten, suggereert overigens dat het nog maar de vraag is of kies en dijbeen wel écht van een H. erectus zijn. Onderzoek en collectie zijn nauw verweven bij instellingen als Naturalis, en blijven voortdurend nieuwe inzichten opleveren.
Lees meer over de schelp
Lees meer over het schedelkapje
Teruggave-verzoek
In 2022 opende de Nederlandse regering de deur voor de teruggave van roofkunst uit Indonesië en andere voormalige koloniën (Kamerbrief). Daartoe heeft de Nederlandse regering de Commissie Koloniale Collecties ingesteld om te adviseren over het retourneren van museale voorwerpen. Deze commissie heeft gekozen voor een aanpak in twee stappen. Wanneer Indonesië een museaal voorwerp terug vraagt, wordt eerst gekeken of dit voorwerp is geroofd of onder druk is verkregen. Zo ja, dan gaat het terug.
Als het niet om ‘roofkunst’ gaat of als de herkomst niet duidelijk is, volgt de tweede stap: het afwegen van de waarde die het voorwerp heeft voor Indonesië tegenover de waarde die het heeft voor Nederland. Als de waarde voor Indonesië groter is, dan gaat het terug naar het land van herkomst. Als de waarde voor Nederland groter is, dan blijft het object hier. De vraag is nu actueel of de Dubois-collectie in Naturalis voldoet aan het Nederlandse teruggavebeleid.
Het belangvan het schedelkapje
Het Rijk bezit een enorme collectie van naturalia bestaande uit ca. 43 miljoen objecten, een van de grootste en belangrijkste collecties ter wereld, die zijn ondergebracht bij Naturalis. In die enorme collectie is het schedelkapje van Dubois zonder twijfel meest waardevolle natuurhistorische object dat Nederland bezit. Afgietsels van het voorwerp zijn aanwezig in vele musea over de gehele wereld. In Naturalis wordt het schedelkapje in een aparte zaal getoond, om het belang te onderstrepen.
De opgravingin 1891
Dubois maakte voor zijn veldwerk in Nederlands-Indië gebruik van het koloniaal systeem, dat hem zoveel mogelijk steunde en het mogelijk maakte om zijn opgravingen op Java uit te voeren, onder meer met behulp van dwangarbeiders. Dat zou nu ondenkbaar zijn en vertelt ons veel over de verhoudingen in de koloniën aan het einde van de 19e eeuw. Het schedelkapje werd opgegraven in de bedding van de rivier de Solo op Java. Niemand - ook Dubois niet - wist of het fossiel waar ze naar zochten ook echt bestond. Fossielen hadden in die tijd geen waarde voor de plaatselijke bevolking en de gevonden fossielen hadden ook geen eigenaar. Met roof heeft het schedelkapje van Dobois dus niets te maken, en het is ook geen kunst. Dat maakt duidelijk waarom het voor de commissie die is opgericht om roofkunst terug te geven best lastig is om met dit restitutieverzoek om te gaan.
Maatschappelijkebetekenis
Hoe zit het dan met de maatschappelijke betekenis van de fossielen voor zowel Indonesië als Nederland? De commissie zal het belang moeten wegen dat dit specifieke voorwerp heeft voor beide landen.
De meeste van oorsprong Indonesische culturele objecten waar de Comissie over moet adviseren behoren vanwege de context waarbinnen ze hun betekenis hadden overduidelijk meer in Indonesië thuis dan in Nederland. Denk daarbij aan ceremoniële krissen, dodenpalen, dansmaskers, sierraden en andere voorwerpen die onderdeel van of uitingen zijn van de levende cultuur van een gemeenschap. Die hebben in Indonesië per definitie meer betekenis dan wanneer ze in een Nederlands museum liggen, losgemaakt van hun oorspronkelijke context.
In het geval van het schedelkapje is dat anders. Voor de context is de vindplaats minder relevant. Als Dubois de ‘missing link’ in Afrika of in Europa had gevonden, en dat was heel goed mogelijk geweest, was het belang niet anders en niet minder geweest. De context die het schedelkapje van enorme wetenschappelijke betekenis maakt, was de ontwikkeling van de wetenschap in West-Europa. Darwin had de evolutie van de mens op de agenda gezet. Het bestaan van deze nieuwe uitgestorven soort was het eerste fysieke bewijs dat de mens door evolutie is ontstaan -net als alle andere diersoorten- en niet, zoals de kerk leerde, door de schepping. De impact van deze ontdekking was enorm, vooral in West-Europa waar het debat over de evolutie van de mens op dat moment in enorme hevigheid werd gevoerd.
Het schedelkapje verschilt door deze andere context fundamenteel van de vele culturele en historische objecten die uit Indonesië naar Nederland zijn meegenomen. Het belang van deze fossielen voor Indonesië is groot, maar dat geldt evenzeer voor Nederland. Ook dit feit maakt het restitutieverzoek voor de Commissie ingewikkeld.
De toekomst:samen verder
De afgelopen tijd heeft Naturalis meerdere keren met de Indonesische regering gesproken. Die gesprekken gaan over veel meer dan over het wel of niet overdragen van collectie. Ze gaan ook over samenwerking op wetenschappelijk en cultureel gebied. We streven allebei naar een samenwerking tussen onze landen op een manier waarbij onze gedeelde geschiedenis wordt erkend en geen beletsel meer vormt om samen naar de toekomst te kijken en samen onderzoek te doen. De afgelopen jaren werken de onderzoekers van Naturalis al schouder aan schouder samen met Indonesische onderzoekers. Het is van groot belang om die wetenschappelijke samenwerking niet alleen voor te zetten, maar ook uit te breiden rond de collectie Dubois, die daarvoor geweldige kansen biedt.
