Nieuwe mineervlinder op berk nu al gewoon in groot deel van Nederland

Van nieuwe soorten bladmineerders in Nederland kijken we niet meer zo op. De laatste decennia werden al heel wat soorten voor het eerst in Nederland aangetroffen, zoals de smalle wilgenmineermot (Stigmella nivenburgensis), enkele slakkenspoormotten (Phyllocnistis spp.) en de overbekende paardenkastanjemineermot (Cameraria ohridella). Op berken werd niet direct een nieuwkomer verwacht, omdat de meeste soorten, net als berken zelf, een noordelijke verspreiding hebben in Europa.

Tijdens het bekijken van foto’s van bladmijnen van dwergmineermotten (familie Nepticulidae) zag Erik van Nieukerken, vlinderonderzoeker bij Naturalis Biodiversity Center, vorig jaar een aantal mijnen die niet pasten bij de beschrijvingen van de bekende Nederlandse soorten. Ze leken op de tamelijk onbekende Stigmella naturnella (de soort heeft nog geen Nederlandse naam), de enige meer zuidelijk verspreide berkenmineerder, die hij kende van zuidelijker delen van Europa en Rusland.

Aangezien deze foto’s van de Utrechtse heuvelrug en het Gooi kwamen ging hij daar begin september zoeken, en trof tot zijn verrassing inderdaad mijnen en later ook rupsen aan, die hij met zekerheid kon determineren als deze soort. Geholpen door Ben van As, Violet Middelman en Remco Vos, werden de mijnen talrijk gevonden op meer plekken in Utrecht, de zuidelijke Veluwe, Noord-Brabant en Limburg. Op de Veluwe ten noorden van de A1, in Drenthe en in Zuid-Holland werd de soort niet gevonden. De meeste mijnen vonden we op ruwe berk in tamelijk droog bos, maar sommige zaten ook op zachte berk.

Er werden doorgaans maar weinig rupsen gevonden, maar bij het opkweken daarvan bleken de vlinders al na twee tot drie weken uit te komen, de laatste pas op 25 oktober. Ook Klimesch beschreef dit fenomeen. Het is zeer ongebruikelijk dat soorten uit deze familie nog zo laat in het jaar vliegen, en omdat het vrijwel onmogelijk is dat er nog een generatie rupsen zo laat de cyclus kan voltooien is het uiterst aannemelijk dat de soort overwintert als vlinder. Dit komt bij dwergmineermotten vrijwel nooit voor, doorgaans overwintert de rups in de cocon. Bij ons is alleen van de akenmineermot (Stigmella aceris) bekend dat de imago’s overwinteren; ook dit is een nieuwkomer sinds begin deze eeuw. Als aanvullend bewijs voor het overwinteren van Stigmella naturnella dienen waarnemingen van vlinders van vrijwel zeker deze soort: Vera Vandenbulcke en Gerrit Groeneweg fotografeerden een imago dat ze gevonden hadden onder de schors van een plataan, op zoek naar de platanennetwants. Ook in België, omgeving Antwerpen, werden overwinterende vlinders onder plataanschors gevonden.

Stigmella naturnella lijkt zich in korte tijd vanuit het zuiden naar België en Nederland te hebben uitgebreid. We lijken het begin van de uitbreiding in 2018 of wellicht 2017 gemist te hebben. Een verdere noordwaartse uitbreiding is te verwachten, de komende jaren blijven opletten dus! Als Nederlandse naam stellen we 'zuidelijke berkenmineermot' voor.