De ontdekking van een zestiende-eeuwse tomaat in de schatkamer van Naturalis riep allerlei vragen op. Was dit echt de oudst bewaard gebleven tomaat? Waar kwam hij vandaan? Kon het DNA van deze ‘wilde oertomaat’ iets vertellen over de originele smaak en de resistentie tegen ziekten en plagen, die in de moderne tomaten verloren is gegaan?
Goudenappel
De alleroudste collectie van Naturalis is het En Tibi boekherbarium, rond 1558 in Bologna gemaakt, waarschijnlijk voor de Habsburgse keizer, Ferdinand I, een meesterstuk van kunst en wetenschap. Een herbarium is een boek over en mét planten: je bewaart er gedroogde planten in, met een naam en beschrijving. De tomaat in het En Tibi is perfect geconserveerd. De maker leek te weten dat een platgeperste tomaat in een boek snel verrot, dus heeft hij slechts het schilletje van de vrucht genomen, en precies gedrapeerd volgens de ronde vorm van de vrucht.
Onderzoekers Tinde van Andel en Anastasia Stefanaki (Naturalis en WUR) hadden al eerder ontdekt dat het ‘En Tibi exemplaar’ niet de oudste bewaard gebleven tomaat was. Francesco Petrollini, de maker van dit herbarium, had rond 1553 eerst geoefend met zijn eigen studieherbarium, dat vandaag in Rome bewaard is. Dit bevat een veel slordigere tomatenplant met onrijpe vruchten. Lang dacht men dat de eerste tomaten, die na de verovering van Mexico door de Spanjaarden rond 1540 Italië binnenkwamen, langwerpig, geribbeld en goudkleurig waren. Zo waren ze immers afgebeeld, en ze werden ‘pomo d’oro’ genoemd: gouden appel.
Mexicoof Peru?
Met de digitalisering van historische collecties komen steeds meer oude tekeningen en herbariumexemplaren van tomaten beschikbaar. Veel botanici hadden namelijk de pech dat hun werk nooit werd gepubliceerd, en eeuwenlang vergeten lag in hermetisch gesloten bibliotheken en universitaire collecties, omdat het zo kwetsbaar was. Van Andel en Stefanaki legden deze (digitale) specimens en tekeningen naast elkaar en zagen dat de tomaat in vele kleuren, vormen en afmetingen Europa binnenkwam. Ze werden als curiositeit in botanische tuinen in Italië, Duitsland en België geplant. Maar de zestiende-eeuwse botanici waren het er niet over eens: kwam deze tomaat nu uit Mexico of uit Peru?
Deze vraag blijkt moderne tomatendeskundigen nog steeds bezig te houden. Rutger Vos en Ewout Michels zochten het antwoord in het sterk gedegradeerde DNA van de En Tibi tomaat. Slechts 1,2% van het genoom was leesbaar, maar toch bleek hieruit dat de En Tibi tomaat zeker geen wilde plant was. Bovendien leek hij sterk op drie traditionele variëteiten uit Mexico en op twee cherrytomaatjes uit Peru. De inheemse Andesbevolking is namelijk in Peru begonnen met het domesticeren van een kleine wilde cherrytomaat. Die namen ze mee naar Mexico, en daar ontwikkelden ze de tomaat met grote vruchten die we vandaag de dag kennen. Als je wilt weten hoe de ‘En Tibi tomaat’ smaakte en of hij beter bestand was tegen ziekten en plagen, kun je het best naar Mexico en Peru afreizen. Traditionele boeren kweken daar een grote verscheidenheid aan tomaten, en kunnen wel wat ondersteuning gebruiken in het beschermen van deze unieke genetische diversiteit.
Meerinformatie
Het artikel genaamd ‘Sixteenth-century tomatoes in Europe: who saw them, what they looked like, and where they came from’ is verschenen in PeerJ.
Voor inhoudelijke vragen kan contact opgenomen worden met Tinde van Andel, email: tinde.vanandel@naturalis.nl, telefoonnummer: 06 28523329.
Tekst: Tinde van Andel en Anastasia Stefanaki, Naturalis Biodiversity Center & Wageningen UR (Biosystematics group).